6- Hem her biri birer harf-i manidar olan mevcudata “mana-yı harfî” nazarıyla, yani onlara Sânii hesabına bakar. “Ne kadar güzel yapılmış; ne kadar güzel bir surette Sâniinin cemaline delalet ediyor” der… Şu kitab-ı kebirin hurufatına “mânâ-yı harfî“ ile, yani Allah hesabına bakmak lâzım gelirken, öyle etmeyip “mânâ-yı ismî“ ile, yani mevcudata mevcudat hesabına bakar, öyle bahseder.

Mana-yı harfi ve mana-yı ismiyi Üstadımız Lemalar’da şöyle izah etmektedir:

“Senin ikinci sualin olan, mana-yı ismî ile mana-yı harfînin bahsi ise, ilm-i nahvin umum kitapları başlarında o mesele izah edildiği gibi ilm-i hakikatin Sözler ve Mektuplar namındaki risalelerinde temsilatla kâfi beyanat vardır. Senin gibi zeki ve müdekkik bir zata karşı fazla izahat fazla oluyor.
Sen ayineye baksan, eğer ayineye şişe için bakarsan şişeyi kasden görürsün; içinde Refet’e tebeî, dolayısıyla nazar ilişir. Eğer maksat, mübarek simanıza bakmak için ayineye baktın, sevimli Refet’i kasden görürsün. فَتَبَارَكَ اللهُ اَحْسَنُ الْخَالِقِينَ dersin; ayine şişesi tebeî, dolayısıyla nazarın ilişir.
İşte birinci surette ayine şişesi mana-yı ismîdir. Refet mana-yı harfî oluyor. İkinci surette ayine şişesi mana-yı harfîdir, yani kendi için ona bakılmıyor, başka mana için bakılır ki akistir. Akis mana-yı ismîdir. Yani دَلَّ عَلٰى مَعْنًى فِى نَفْسِهِ olan tarif-i isme bir cihette dahildir. Ve âyine ise دَلَّ عَلٰى مَعْنًى فِى غَيْرِهِ olan harfin tarifine mâsadak olur.
Kâinat, nazar-ı Kur’ânî ile bütün mevcudatı huruftur, mana-yı harfiyle başkasının manasını ifade ediyorlar. Yani esmasını, sıfatını bildiriyorlar. Ruhsuz felsefe ekseriya mana-yı ismiyle bakıyor, tabiat bataklığına saplanıyor.” (16. Lem’a)

Demek, mana-yı harfî ile bakmak, Allah hesabına bakmak ve Onun isim ve sıfatlarını görmek için bakmaktır. Mana-yı ismîde ise, bizzat o mevcut hesabına bakılır. Risaleler baştan sona, mahlukata mana-yı ismi ile bakmayı ders verip öğrettiği için meseleyi örneklemeye ihtiyaç duymuyoruz. Dileyenler, DVD formatında hazırlamış olduğumuz “Her şey Onu anlatıyor” isimli esma-ül hüsna eserine müracaat edebilirler.